Tạo hồn cho đá...
(Thứ Hai, 30/10/2006 - 10:45 AM)
Nằm gọn trong địa phận xã Ninh Vân (Hoa Lư - Ninh Bình), làng đá giống như ốc đảo. Trong những âm thanh của tiếng đục, tiếng búa vẫn có nét trầm mặc, tĩnh lặng của làng nghề truyền thống được hình thành cách nay hàng thế kỷ.
Đi vào lòng đá
Làng đá là tên gọi chung của 2 làng Xuân Vũ và Hệ. Khác với những làng đá nổi tiếng trong cả nước, Ninh Vân chủ yếu tạo ra những vật dụng quen thuộc trong cuộc sống hàng ngày như: cối, máng, chậu cảnh, đèn, cột đá, bàn ghế, sập, kệ... Không sử dụng kỹ thuật đánh bóng, thay màu đá, sản phẩm của làng nghề Ninh Vân vẫn vẹn nguyên nét xù xì, mộc mạc; vẹn nguyên màu đá xanh ánh tím, càng dùng, sản phẩm càng bóng và mịn.
Dù là chế tác một tác phẩm trưng bày, hay chỉ đơn giản tạo ra dụng cụ hàng ngày, người thợ ở đây không bao giờ quên những kỹ thuật cơ bản nhất. Đó là kiến thức về chạm "thông phong", chạm "lộng", chạm "bò kép" mà bất cứ ai khi bắt tay vào nghề cũng phải thành thạo. Những kỹ thuật này công phu hơn nhiều so với chạm khắc trên gỗ và cũng là bí quyết để tạo hồn cho mỗi sản phẩm.
Đưa tôi đi thăm làng đá, một cán bộ của Sở Văn hoá - Thông tin Ninh Bình đã ví von rằng: “Vào địa phận làng Xuân Vũ và làng Hệ như đi vào lòng đá". Câu ví ấy quả không sai khi những dấu ấn về một thời vàng son của làng nghề cũng như nét trạm trổ phóng khoáng, tài ba của nghệ nhân được thể hiện rất rõ ở đình làng Xuân Vũ. Các cột chính được làm bằng đá xanh nguyên khối, đường kính hai người ôm, bề mặt xung quanh chạm khắc hoa văn với hình rồng phượng uốn lượn. Làng Hệ hiện có một số ngôi đền cổ được công nhận là di tích lịch sử văn hoá. Trong đó, độc đáo nhất là đền Kê Thượng, Kê Hạ không có tường và mái che, dân gian quen gọi là "Đền Trần". Những ngôi đền này được kiến tạo bằng đá cổ trong không gian núi đá tự nhiên. Và thời gian chỉ làm những phiến đá trở nên óng mượt hơn, bởi theo kết quả giám định, đền có từ thời nhà Đinh, nhà Lý, nhưng đến nay vẫn đẹp mộc mạc. Chiếc khánh đá treo trước đền cũng là một trong những chứng nhân lịch sử cho làng đá. "Bằng tuổi" với ngôi đền nhưng khi gõ nhẹ tiếng đá vẫn ngân và trong.
Không chỉ đình làng, đền thờ mà ngay cả nhà dân cũng làm bằng đá. Bên cạnh những ngôi nhà cao tầng theo kiến trúc hiện đại, Ninh Vân còn một số ngôi nhà cổ với cột, tường bằng đá. Cụ Đinh Tiến, chủ nhân một ngôi nhà cổ giải thích: “Nhà làm bằng đá vừa mát lại vừa vững chãi. Tôi không muốn phá đi vì đây là gian nhà tổ tiên để lại, cũng là niềm tự hào của làng nghề".
Yêu để giữ nghề
Các nghệ nhân cao tuổi ở làng đá cho biết, vị tổ đầu tiên của nghề chế tác đá Ninh Vân là cụ Hoàng Sùng, người gốc Thanh Hoá. Cụ từng làm ra cối xay lúa bằng đá mà thóc xay chẳng khác gì xay cối dăm gỗ lèn đất. Cách đây trên 100 năm, nghề chế tác đá ở Ninh Vân rất phát triển, nhưng qua 2 cuộc chiến tranh, nghề đá chững lại và có chiều hướng đi xuống. Không chỉ phát triển nghề tại quê nhà, những nghệ nhân của làng đá còn đem niềm đam mê của mình đi khắp mọi miền đất nước. Chính vì thế rất nhiều công trình kiến trúc, di tích có dấu tay của những người thợ Ninh Vân như: Đền Trình (Chùa Hương - Hà Tây); Phủ Dày (Nam Định)...
Từ năm 1976 lại đây, nghề đá ở Ninh Vân được khôi phục và từng bước trả về những giá trị vốn có. Cụ Nguyễn Văn Tỵ, một trong những nghệ nhân cao tuổi của làng nghề nhớ lại: “Tôi cũng như nhiều anh em khác bỏ xứ đi làm ăn, nhưng khi biết tỉnh có chính sách hỗ trợ khôi phục làng nghề, tôi đã về quê. Đã trót làm thợ đá mà tay không cầm đục, cầm búa thì khó chịu lắm". Cũng chính khoảng thời gian này, cùng với sự phát triển trở lại của làng nghề, các nghệ nhân tiêu biểu của làng đã được mời tham gia xây dựng Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh; rồi công trình tượng đài liệt sĩ bằng đá trên đồi Không Tên ở Thủ Đức (TP.Hồ Chí Minh)...
Hiện có tới 80% gia đình trong xã theo nghề đá, thu hút trên 450 lao động chuyên ngành, trong đó có hàng trăm nghệ nhân chuyên thiết kế, chế tác các sản phẩm mỹ nghệ có giá trị kinh tế cao. Cũng đã có hơn 20 doanh nghiệp lớn nhỏ chuyên khai thác kinh doanh đá ra đời; tập hợp các nghệ nhân để làm ra những sản phẩm có tính nghệ thuật cao.
Chẳng thể nói hết những khó nhọc khi mang danh thợ đá, nát tay, bật máu là chuyện thường, nhiều người khản giọng, mang bệnh vì bụi đá. Tuy nhiên, trong năm 2006, tỉnh Ninh Bình đã đầu tư 28 tỷ đồng xây dựng làng nghề chế tác đá mỹ nghệ Ninh Vân gồm mặt bằng, nhà xưởng, thiết bị chống ô nhiễm môi trường và mở rộng quy mô sản xuất; hướng đến gắn kết làng nghề với các hoạt động du lịch văn hoá... Đây có thể coi là hướng mở của làng nghề để đá Ninh Vân có thể đi xa hơn.
Chia tay chúng tôi, lời khẳng định của cụ Tỵ cũng đã nói thay tâm huyết của bao thế hệ thợ làm đá, rằng: “Nếu đặt tình yêu và niềm tin của mình vào điều gì thì điều đó sẽ tồn tại vĩnh cửu. Ai bảo đá không có hồn, chúng tôi chính là những người tạo hồn cho đá".
Và hàng ngày, những tác phẩm làm đẹp cho đời vẫn được tạo nên bởi đôi bàn tay thô ráp và tâm hồn nghệ sỹ của người làng đá.
Bài đăng
